لینک کوتاه:
دوران مدرسه یکی از بهترین زمان‌ها برای تربیت کودکان است به همین دلیل تدریس قرآن در مدارس به ویژه دوران ابتدایی می‌تواند نقش مؤثری در نهادینه کردن فرهنگ قرآنی در جامعه داشته باشد.
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی آموزش قرآن در مدارس مورد توجه قرار نداشت. در دهه 1340 درس قرآن در دبیرستان تدریس می‌شد اما نمره‌ای به آن اختصاص نمی‌یافت تا اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی منابع درسی و روند توجه به فعالیت‌های قرآنی متحول شد و از سال 1376 به بعد آموزش قرآن کریم به طور رسمی به مقطع تحصیلی ابتدایی وارد شد.
در آن دوران آموزش قرآن از سوم ابتدایی آغاز می‌شد و تنها منبع برای تدریس نیز کتاب درسی بود و هیچ‌گونه امکاناتی برای یادگیری بهتر دانش‌آموزان وجود نداشت تا اینکه در طرح تحول بنیادین تغییراتی در آموزش قرآن کریم نیز ایجاد شد تاجایی که از حدود 18 سال گذشته آموزش قرآن از همان بدو ورود به مدرسه آغاز شد.
پس از تحولات در آموزش قرآن کریم و تألیف کتاب‌های جدید، به همراه لوحه آموزشی، لوح فشرده قرائت آیات درس و کتاب راهنماd معلم؛ آموزش قرآن کریم در دوره ابتدایی جدی‌تر شد. اهداف آموزش قرآن عبارتند از: آشنایی با قرآن کریم به عنوان کلام الهی و کتاب آسمانی ، تقویت انس و علاقه به قرآن کریم و یادگیری آن، توانایی خواندن آیات مقرر در کتاب درسی به صورت روان و آهنگین، آشنایی با قواعد ضروری روخوانی قرآن، حفظ کردن برخی از سوره‌های کوتاه کتاب درسی، آشنایی با برخی از داستان‌های قرآن کریم، آشنایی با مفهوم برخی از پیام‌های قرآن و شناسایی و تقویت استعدادهای دانش‌آموزان در گرایش‌های مختلف آموزش قرآن.
آموزش قرآن کریم در دوران ابتدایی به صورت جامع در نظر گرفته شده است به طوری که دانش‌آموزان در طول 6 سال تحصیل از اول تا ششم ابتدایی متناسب با استعداد خود مهارت روخوانی و قرائت قرآن کریم را می‌آموزند که البته تمرکز اصلی آموزش و پرورش در این مقطع تحصیلی بر روی مهارت روخوانی قرآن کریم و گاهی فهم پیام‌های قرآنی است یعنی نگاه آموزش و پرورش این است که از همان ابتدای تحصیل مهارت‌های دانش‌آموزان ساماندهی شود.
در اول ابتدایی تصویرخوانی، قرائت سوره‌های کوتاه، شعر و سرود، پیام قرآنی، داستان‌ها، روخوانی کلمات و فعالیت‌های متنوع برای درک آیات قرآن از مهم‌ترین اهداف و شیوه‌های آموزش قرآن کریم است. در پایان این پایه تحصیلی، دانش‌آموزان بدون اینکه هیچ آموزشی خارج از سوادآموزی فارسی دیده باشد توانایی خواندن دو سوره از قرآن کریم و برخی آیات ساده از کلام وحی را کسب می‌کنند.
در دوم ابتدایی همین اهداف به شیوه‌ای جزئی‌تر دنبال می‌شود به طوری که دانش‌آموزان در این پایه باید آیات قرآن را به صورت شمرده و آرام یا حداقل بخش‌بخش بخوانند، سوره‌های کتاب درسی را به صورت معمولی بخوانند، عبارت پیام قرآنی و ترجمه آن را از روی کتاب بخوانند یا مفهوم پیام آیه و مصادیق آن را به زبان کودکانه بیان کنند و توانایی خواندن دو سوره از قرآن را داشته باشند.
در سوم ابتدایی برای اینکه دانش‌آموزان توانایی روخوانی قرآن کریم را کسب کنند بر ضرورت استمرار آموزش و تکرار تأکید می‌شود. در این پایه تحصیلی قرائت اذکار نماز و روخوانی دقیق‌تر قرآن کریم نیز تدریس شده و آیاتی از قرآن کریم با شیوه نگارش ساده برای آشنایی با مصحف شریف در کتاب‌ها قرار می‌گیرد.
در چهارم ابتدایی دانش‌آموزان مهارت‌های روخوانی، فردخوانی و جمع‌خوانی را کسب می‌کنند. در این پایه تحصیلی نوارهای قرآن در کلاس پخش می‌شود و دانش‌آموزان باید توانایی تقلید از تلاوت‌ها را داشته باشند، یعنی بتوانند همچون نوار آیات قرآن را قرائت کنند. علاوه بر این باید پیام‌های قرآنی را درک و ترجمه کرده و بر اساس دانسته‌های خود درباره آن‌ها توضیخاتی ارائه دهند.
در پنجم ابتدایی تدریس روخوانی و صحیح‌خوانی قرآن مد نظر است. در این پایه دانش‌آموزان از روی مصحف شریف می‌خوانند تا اعتماد به نفس در خواندن آن را کسب کنند. دانش‌آموزان باید پس از فراغت از تحصیل در این پایه علاوه بر روخوانی شمرده و خوانای قرآن کریم از روی کتاب آموزشی، توانایی درک، توضیح و ترجمه پیام‌های قرآنی هم داشته باشند.
در ششم ابتدایی اگر فرآیند تدریس قرآن به درستی انجام شود دانش‌آموزان توانایی خواندن قرآن از روی مصحف آموزشی را کسب می‌کنند و می‌توانند پیام قرآنی و ترجمه آن را از روی کتاب بخوانند و مفهوم آن را به زبان ساده توضیح داده و مفهوم آن را به دیگران منتقل کنند.
البته باید به این نکته اشاره کرد که محور آموزش قرآن در ابتدایی، یادگیری استماع قرآن کریم در کنار قرائت و روخوانی کلام وحی است. در فرآیند آموزش قرآن در مقطع ابتدایی دانش‌آموزان همراه با سوادآموزی فارسی توانمندی و مهارت‌های خواندن قرآن را کسب می‌کنند چرا که الفبای فارسی با الفبای عربی مشترک است یعنی دانش‌آموزان در کلاس اول ابتدایی که 32 حرف، 6 صدا، تشدید و ساکن را برای سوادآموزی می‌آموزند به نوعی با زبان عربی هم آشنا می‌شوند و به وسیله کسب این مهارت‌ها روخوانی قرآن کریم برای دانش‌آموزان آغاز خواهد شد. به طوری که دانش‌آموزان هر حرف و صامت و مصوتی که برای سوادآموزی فارسی می‌آموزد وقتی در ذهن تثبیت کردند می‌توانند شروع به خواندن حروف فارسی کنند و متناسب با آنچه آموخته‌اند آیات قرآن کریم را نیز بخوانند.
با همین مهارت دانش‌آموز کلاس اول می‌تواند مقدار قابل توجهی از کلمات و عبارات قرآن کریم را بخواند بدون اینکه هیچ گونه مطلب جدیدی برای روخوانی قرآن کریم آموخته باشد به طور مثال در پایه اول ابتدایی دانش‌آموزان روخوانی آیات ساده را فرا می‌گیرند البته کتاب‌های درسی این مقطع تحصیلی با مصحف شریف متفاوت است یعنی کم‌علامت، ساده و بدون حروف ناخوانا به نگارش درآمده است.
البته در سیستم آموزش و پرورش تدریس روخوانی قرآن کریم شامل سه بخش اصلی است؛ بخش خوانی، شمرده‌خوانی و روان‌خوانی.
دانش‌آموزان از کلاس اول تا سوم مهارت‌های لازم را کسب می‌کنند تا اینکه در کلاس چهارم ابتدایی دانش‌آموزان با حروف ناخوانا آشنا می‌شوند یعنی در کنار سوادآموزی فارسی به یادگیری تنوین و برخی حروف عربی نیز پرداخته می‌شود.
در این مرحله بخش‌خوانی و شمرده‌خوانی دانش‌آموزان تقویت شده و در اواسط سال تحصیلی، آن‌ها گام به گام مهارت‌های لازم برای روخوانی کلام وحی بدون اشتباه را کسب می‌کنند و از این پس خواندن از روی مصحف شریف را می‌آموزند به طوری که در پایه چهارم تحصیلی برخلاف پایه‌های اول تا سوم که دانش‌آموزان تنها مهارت روخوانی قرآن از روی کتاب درسی با خط ساده را داشتند، توانایی خواندن قرآن را از روی مصحف شریف نیز کسب می‌کنند.
در این پایه تحصیلی صفحاتی از مصحف شریف با خطی ساده قرار گرفته شده است تا دانش‌آموزان با خط قرآن کریم آشنا شوند و بتوانند آیات مختلف قرآن را بخوانند و با این شیوه مهارت خواندن قرآن کریم برای دانش‌آموزان ابتدایی تکامل می‌یابد.
البته در کتاب‌های درسی اصل مصحف شریف با خط «عثمان‌طه» نیامده است چرا که از نظر کارشناسان آموزش و پرورش این خط مناسب آموزش‌های اولیه نیست و موجب دلسردی دانش‌آموزان می‌شود به همین جهت در کتاب‌های درسی حتی در پایه چهارم تا ششم نیز از خط «عثمان‌طه» اسفاده نشده است.
برای آموزش قرآن کریم در دوران ابتدایی کارشناسان مربوطه بر اساس اهداف تعیین‌شده زمانی را در نظر گرفته‌اند به طوری که دانش‌آْموزان پایه‌های اول تا سوم ابتدایی هفته‌ای 2 ساعت و دانش‌آموزان پایه‌های چهارم تا ششم ابتدایی هفته‌ای 3 ساعت باید کلاس قرآن داشته باشند که البته این زمان در صفحات نخست کتاب‌های هر پایه تحصیلی نوشته شده است.
کارشناسان تألیف کتاب‌های قرآن مدارس هدف از این روند آموزشی را توجه به استمرار آموزش قرآن و جلوگیری از تجمیع آن عنوان کرده‌اند.
سید مهدی سیف کارشناس تألیف کتب درسی قرآن ابتدایی در گفت‌وگو با خبرنگار فعالیت‌های قرآنی خبرگزاری فارسبا اشاره به اینکه آموزش قرآن در مقطع ابتدایی به دو شیوه دنبال می‌شود، اظهار داشت: دو اصل مهم باید در آموزش قرآن حاکم باشد: یکی سیر از آسان به مشکل و دیگری از معلوم به مجهول. آموزش قرآن از الفبای زبان فارسی که معلوم و ساده است، شروع می‌شود و به خط قرآن می‌رسد.
وی به کوتاهی کردن برخی مدارس به آموزش قرآن کریم اشاره می‌کند و می‌افزاید: برخی از معلمان محترم به درس قرآن توجه کافی ندارند و به همین جهت زنگ قران را به درس‌های دیگری اختصاص می‌دهند. این امر موجب می‌شود پایه‌های اولیه آموزش قرآن از همان ابتدا به درستی بنا نشود و در مقاطع بالاتر دانش‌آموزان دچار ناتوانی در خواندن و درک آبات قرآن شوند.
در دوره ابتدایی که آموزش روخوانی قرآن در کنار سایر مهارت‌ها دنبال می‌شود، انتخاب آیات اهمیت دارد، به همین دلیل انتخاب آیات تعیین‌شده در این مقطع تحصیلی بر اساس سیر پیشرفت مهارت سوادآموزی دانش‌آموزان انتخاب می‌شود البته در کتاب‌های قرآن اول دبستان، سوره‌های کوتاه مانند حمد، کوثر، فلق، ناس، از همان اول در نظر گرفته شده تا دانش‌آموزان با شکل کلی سوره آشنا شوند و به صورت تصویرخوانی با شکل کلی متن قرآن آشنا شوند. به طور مثال در این شیوه دانش آموز شکل درخت را می‌بیند و می‌گوید: «درخت»؛ یعنی خط را نمی‌تواند بخواند اما تصویرخوانی می‌کند. در این مرحله تلاوت سوره‌های کوتاه در کلاس پخش می‌شود و دانش‌اموزان باید پس از گوش‌دادن به آیات، آن‌ها تکرار کنند تا به مرور زمان توانایی حفظ آن را نیز کسب کنند. در پایه اول ابتدایی، آموزش پیام‌های قرآن نیز به صورت تصویرخوانی پیگیری می‌شود.
به گفته «سیف» دانش‌آموزان مقطع ابتدایی در 6 سال تحصیل فرآیندی را برای آموزش قرآن طی می‌کنند، طوری که در پایه اول با سوره‌های کوتاه آشنا می‌شوند، در پایه دوم قطعات از آیات ساده را می‌آموزند، در پایه سوم فرازهایی از قرآن را می‌خوانند، در پایه چهارم اصل کتابت مصحف وارد کتاب قرآن می‌شود و از این پایه به بعد آشنایی با خواندن قرآن از روی مصحف شریف آغاز می‌شود تا اینکه دانش‌آموزان پس از فراغت از تحصیل در پایه ششم، اگر بر اساس برنامه مقرر پیش رفته باشند، توانایی خواندن از روی قرآن کامل را کسب خواهند کرد.
وی با بیان اینکه اگر شیوه آموزش قرآن در ابتدایی به خوبی پیش برود یعنی معلم طرح درس و برنامه را مطابق با کتاب راهنمای معلم از اول تا پایان سال تحصیلی دنبال کنند دانش‌آموز مهارت اساسی را کسب می‌کند، وی گفت : ما ادعا نمی‌کنیم شیوه‌های تدریس قرآن بدون نقص است، اما اگر معلم توانمندی‌های لازم در امر آموزش قرآن را داشته باشد و روند آموزشی را به درستی طی کند ، به طور حتم دانش‌آموزان در این مقطع به درستی با کلام‌الله مجید آشنا شده و مهارت‌های لازم را کسب می‌کنند.
سیف ضمن ابراز نگرانی از عدم توانمندی‌های لازم برخی از معلمان قرآن، می‌افزاید: برخی معلمان علاوه بر اینکه با خواندن صحیح قرآن آشنا نیستند، به روش‌های تدریس هم تسلط ندارند . این امر منجر می‌شود دانش‌آموزان توانایی‌های لازم و مورد انتظار را کسب نکنند. توجه به شیوه آموزش نیز بسیار مهم است یعنی اجرای شیوه‌های تعیین‌شده می‌تواند دانش‌آموزان را دریادگیری قرآن بسیار کمک کند.
وی با بیان اینکه برای نتیجه‌بخشی آموزش قرآن، باید تمامی مقاطع تحصیلی به صورت هماهنگ پیش روند، می‌گوید: ما در مرحله اجرای برنامه‌ها، نیروی انسانی و معلم توانا مشکل جدی داریم و تا زمانی که این مشکل برطرف نشوند، برنامه‌ریزی دفتر تألیف کتب درسی سرانجام اثربخشی نخواهد داشت.
این کارشناس آموزش قرآن کریم ، درباره وسائل آموزشی قرآن ، می‌افزاید: برای اینکه آموزش قرآن به شکل تخصصی و بهتر پیگیری شود ، وسائل آموزشی همچون نوار، لوح فشرده و... به شیوه آموزشی تولید شده است.
سیف با اشاره به اینکه در نوارهای آموزشی قرآن ، از صدای قاری نوجوان (مجید فقیه) استفاده شده است ، وی در زمان نوجوانی جزء 30 قرآن را تلاوت کرده است که این تلاوت را در بسته آموزشی قرار دارد ، تا دانش‌آموزان با گوش‌دادن به نوار و تکرار هر جمله، مهارت قرائت را کسب کنند.
در ادامه اموزش قرآن، پس از اینکه دانش‌آموزان با استماع، روخوانی و مهارت خواندن قرآن از روی مصحف شریف آشنا شدند، وارد مقطع متوسطه اول می‌شوند و در این مرحله مسیر قرآن‌آموزی که با بخش‌خوانی و شمرده‌خوانی آغاز شده بود، با روان‌خوانی و فصیح‌خوانی قرآن ادامه پیدا می‌کند. در این مقطع لوح فشرده متن کامل قرآن همراه با تلاوت کامل قرآن با صدای اساتیدی همچون «منشاوی» و «پرهیزکار» همراه با کتاب درسی توزیع و استفاده می‌شود.
منبع: ایکنا
